تاریخ مکه (محمد بن علی طبری)کتابی در تاریخ مکه، نوشته محمد بن علی طبری (م. ۱۱۷۳ق.) ۱ - معرفی کتاباین کتاب که نام اصلی آن اتحاف فضلاء الزمن بتاریخ ولایة بنی الحسن است، تاریخ رویدادهای سیاسی مکه را از سده هفتم ق. تا نیمه سده دوازدهم ق. در بر گرفته و زندگی نامه برخی از اهل دانش و فرهنگ نیز به مناسبت یادکرد از تاریخ وفاتشان نگارش یافته است.زندگی شرفای مکه و شرح جنگ‌های آنان برای دستیابی به قدرت و رخدادهای دوران حکمرانی هر یک از آنان، درون مایه این اثر را تشکیل می‌دهد. طبری در آغاز کتاب، خلاصه‌ای از تاریخ حکومت امیران مکه را از روزگار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا دوران قتادة بن ادریس و رویدادهای زمانه هر یک از شرفا را به تفصیل آورده است. کتاب حاوی زندگی نامه بسیاری از دانشوران، صوفیان و شاعران ساکن و مجاور مکه و مدینه نیز هست که به مناسبت بیان سال وفاتشان در کتاب راه یافته است. طبری در کتاب خود از بسیاری شعرهای کوتاه و بلند شاعران مکی و غیر مکی بهره برده است. گزارش‌های تاریخی کتاب تا پیش از دوران زندگی نویسنده که در نسخه چاپی در دسترس ما جای دارد، تازگی ندارد و گزیده‌ای از چند منبع اصلی است که نویسنده در بیشتر موراد مطالب آن‌ها را بی هیچ تغییری نقل کرده است. از منابع اصلی او برای بخش اول کتاب که زندگی شرفا تا دوران قتاده را در بردارد، کتاب الجامع اللطیف است. در بخش‌های پسین تا روزگار خود وی نیز دو کتاب الاعلام باعلام بیت الله الحرام و منائح الکرم منابع اصلی کتاب هستند. ۲ - ساختار کتاببخش نخست کتاب با عنوان تاریخ مکه به چاپ رسیده است. آن چه در این مقاله می‌آید، بررسی همین بخش است که رویدادهای تاریخ مکه را از آغاز حکمرانی شریف قتادة بن ادریس تا سال ۹۹۹ق. در دوره حکمرانی شریف ابونمی در بر گرفته است. اصل کتاب سه بخش است. بخش سوم شامل تاریخ مکه در دوران زندگی نویسنده و حاصل دیده‌ها و شنیده‌های خود او است و رخدادهای تاریخی را از سال ۱۱۲۴ق. تا ۱۱۴۰ق. گزارش کرده است. این اثر در کنار کتاب منائح الکرم که رویدادهای تاریخی را تا سال ۱۱۲۴ق. شامل می‌شود، از منابع اصلی تاریخ مکه در سده دوازدهم ق. به شمار می‌رود. [۱]
التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۳۸۴.
[۲]
التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۴۰۲-۴۰۳.
بخش سوم افزون بر شرح تحولات و رخدادهای سیاسی در مکه، آگاهی‌هایی دقیق در باره بازسازی بناهای مکه به دست داده و مورد استفاده نویسندگان پسین قرار گرفته است. [۳]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۱، ص۳۴۴.
[۴]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۱، ص۴۱۵.
[۵]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۳، ص۴۸۸.
[۶]
افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی، ج۳، ص۵۸۳.
۳ - نویسنده کتابنویسنده کتاب، محمد بن علی بن فضل طبری، ملقب به جمال الاخیر، به سال ۱۱۱۰ق. در مکه زاده شد. یادگیری دانش‌های اسلامی را نزد پدرش که از دانشمندان مکه و امام نماز مقام ابراهیم بود، آغاز کرد و نزد دیگر دانشوران مکه مانند عبدالقادر صدیقی (م. ۱۱۳۸ق.)، اسلم بن عبدالحرمین میرک حسینی (م. ۱۱۳۴ق.) و ادریس بن احمد الشماع (م. ۱۱۲۶ق.) ادامه داد. طبری مذهب شافعی داشت و امامت مقام ابراهیم را عهده دار بود و چند اثر در تاریخ و عقاید و زبان عرب به یادگار نهاد. او به سال ۱۱۷۳ق. در مکه وفات یافت. [۷]
مختصر نشر النور، عبدالله بن میرداد، ص۴۵۶.
۴ - نسخه شناسیاز این اثر، نسخه‌هایی در کتابخانه‌ها یافت می‌گردد؛ از جمله دو نسخه در کتابخانه حرم مکی نگاهداری می‌شود. [۸]
الفهرس المختصر لمخطوطات، سید احمد و عادل بن جمیل، ص۱۰۵۷.
بخش نخست این کتاب با نام تاریخ مکه به دست محسن محمد حسن سلیم تصحیح شده و انتشارات دار الکتب الجامعی آن را در قاهره به چاپ رسانده است. گویا ناصر برکاتی نیز این کتاب را به عنوان رساله دکتری خود در دانشگاه سنت اندرسون به سال ۱۹۷۲م. تصحیح کرده؛ اما حاصل تلاش وی به صورت کتاب منتشر نشده است. [۹]
التاریخ و المورخون، محمد الحبیب الهیله، ص۴۰۳.
۵ - فهرست منابعافادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.) ، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، موسسة الفرقان، ۱۹۹۴م؛ الفهرس المختصر لمحفوظات مکتبة الحرم المکی الشریف: به کوشش محمد بن سید احمد و عادل بن جمیل، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، ۱۴۲۶ق؛ مختصر نشر النور و الزهر: عبدالله بن میرداد (م. ۱۳۴۳ق.) ، به کوشش العاموری، جده، عالم المعرفه، ۱۹۸۶م. ۶ - پانویس
۷ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«تاریخ مکه (طبری)». |